پیام به بانوان
عاشورا را نمی توان در قلمرو قشر خاصی محدود کرد. تاثیر و درس های آن برای همگان است. از این رو پیام هایی که در این کتاب مطرح شده است، عام است و به یک صورت برای زنان و مردان و پیران و جوانان مطرح می شود.
ولی ... از آنجا که نیمی از افراد جامعه را بانوان و دختران تشکیل می دهند، و از آنجا که در نهضت عاشورا سهمی عمده و قابل ملاحظه بر دوش بانوان کاروان حسینی استوار بود و عاشورا، ماندگاری خود را تا حد زیادی مرهون فداکاری ها و قهرمانی های خانواده امام حسین (علیه السلام)، به خصوص زینب کبری (علیها السلام) است.
(فهرست این بخش)
در بخشی جداگانه به پیام های عاشورا خطاب به زنان مسلمان پرداخته شده است، تا هم رسالت اجتماعی سیاسی این قشر را نشان دهد و خنثی کننده تبلیغات سوئی باشد که دیدگاه اسلام را محروم کردن زنان از مشارکت در کارهای اجتماعی و حضور در صحنه معرفی می کند، هم نقش زنان را در پشتیبانی از مبارزات مردان و جوانان نشان دهد، هم آمیختن عفاف و پاکدامنی را به تلاش و مجاهدات اجتماعی قابل اجرا بنمایاند، هم به مسوولیت شهید پروری و تربیت نسلی با ایمان، شجاع و مدافع حق، توسط بانوان اشاره کند و هم به تبلیغ و تبیین مرام و اهداف شهیدان بپردازد و نقش ذکر و یاد و روشنگری و پاسداری از خط فکری و عملی شهیدان را یادآور شود.
مجموعه محورهای مهم، ذیل نگرش مستقلی به حضور زنان در نهضت عاشورا را می طلبد:
- مشارکت زنان در جهاد
- آموزش و الهام صبر و مقاومت
- پیام رسانی پس از یک حماسه و انقلاب و جهاد
- روحیه بخشی به رزمندگان و بازماندگان شهدا
- مدیریت خانواده های شهدا و بازماندگان نهضت در شرایط دشوار
- حفظ ارزش ها و پای بندی به اصول، حتی در شرایط اسارت
نکات فوق، می تواند موضوع بحثهایی مبسوط و گسترده در جریان شناسی عاشورا باشد تا نقش زنان را در آن حماسه نشان دهد.
از نگاه دیگر، شناخت آماری از وضعیت زنان در قیام عاشورا، ایفای آن نقش را روشن تر بیان می کند. در این راستا توجه به آگاهیهای زیر، در خور تامل است:
زنان حاضر در عاشورا، برخی از اولاد علی (علیه السلام) بودند و برخی جز آنان، چه از بنی هاشم یا دیگران. از فرزندان امیرالمومنین (علیه السلام) می توان از زینب، ام کلثوم، فاطمه، صفیه، رقیه، و ام هانی نام برد. سکینه و فاطمه نیز دختران سیدالشهدا (علیه السلام) بودند که در نهضت مشارکت داشتند. رباب، عاتکه، مادر محسن بن حسن، دختر مسلم بن عقیل، فضه نوبیه، کنیز خاص امام حسین (علیه السلام)، مادر وهب بن عبدالله و ... از جمله زنان حاضر در کربلا بودند.(567)
پنج نفر از خیام امام حسین به طرف دشمن بیرون آمدند. آنان عبارت بودند از: کنیز مسلم بن عوسجه، ام وهب زن عبدالله کلبی، مادر عبدالله کلبی، مادر عمربن جناده، زینب کبری (علیها السلام) که نقش چشمگیرتر از دیگران داشت.
ام وهب، زنی بود که در عاشورا شهید شد، آن هم بر بالین شوهر شهیدش. در عاشورا در زن از فرط خشم و عصبانیت و احساس، به حمایت از امام برخاستند و جنگیدند: یکی همسر عبدالله بن عمیر، دیگری مادر عمرو بن جناده که یادشان خواهد آمد.
همسر زهیر بن قین (دلهم) در راه کربلا همراه شوهرش به امام حسین (علیه السلام) پیوستند.
به نقلی رباب همسر امام حسین (علیه السلام)، نیز مادر سکینه و عبدالله رضیع هم در کربلا حضور داشتند.
سخنرانی های زینب و ام کلثوم و فاطمه بنت الحسین در کوفه و شام، از فصل های درخشان این حماسه است. و ... نقش و کارهای دیگری که زنان و دختران این کاروان نور، در طول این مسافرت تا رسیدن دوباره به مدینه پیامبر داشتند.
سزاوار است که زنان با الهام گیری از نوع عمل و رفتار زنان عاشورایی، حضوری متعهدانه و متدینانه در صحنه های مبارزات سیاسی و فعالیت های اجتماعی داشته باشند.
حضور سیاسی زنان در جامعه
تکلیف اجتماعی یک مسلمان، مخصوص مردان نیست. زنان نیز بنا به تعهد دینی و مسلمانی خویش، موظفند نسبت به جریان حق و باطل در جامعه و مساله ولایت و رهبری موضع داشته باشند، از رهبری حق دفاع کنند و از حکومت باطل و فسادهای مسوولان نالایق انتقاد کنند و آنجا که پای حمایت از دین در میان است، در صحنه حضور داشته باشند.
در تداوم خطی که حضرت زهرا (علیها السلام) در حمایت از امام معصوم (علیه السلام) و افشاگری علیه رویه های ناسالم حاکم داشت، حضرت زینب (علیها السلام) نیز در نهضت کربلا دوشادوش حسین بن علی (علیه السلام) مشارکت داشت. برای ایفای این نقش، در معیت امام خویش از مدینه تا مکه و از آنجا تا کربلا آمد و در صحنه های مختلف، حضوری فعال و تاثیر گذار داشت.
عمده ترین محورهایی که می توان از حضور زن در نهضت عاشورا برداشت کرد، اینهاست:
1 - صبر و پایداری و مقاومت در برابر سختی ها و مصیبت ها، چه در طول نهضت و چه پس از حادثه عاشورا؛
2 - شهامت و دلیری در افشای حقایق و گفتن سخن حق در برابر سلطه جائر که در اسلام از بزرگ ترین جهادها محسوب می شود؛
3 - پیام رسانی و تبیین و روشنگری در طول سفر، حتی پس از بازگشت از سفر کربلا به مدینه، که توسط حضرت زینب، ام کلثوم و دیگر بانوان اهل بیت انجام می گرفت.
4 - کارهای پرستاری، پشتیبانی، امدادگری در روز عاشورا و صحنه های پس از آن؛
5 - روحیه بخشی به تشیع نسبت به رزم آوران یا ترغیب مادران یا همسران شهدا نسبت به دفاع از امام و فداکاری در راه حق، در عمل زنان اهل بیت و همسر زهیر، همسر مسلم بن عوسجه، ام وهب، همسر خولی و ... نمونه هایی از این قبیل؛
6 - مدیریت در شرایط بحران، که عمدتا نقش حضرت زینب (علیها السلام) بود، به عنوان قافله سالار اسیران و سرپرست کودکان و حفظ و مدیریت آن مجموعه داغدار، در شرایط سخت دوران اسارت و در مقابل نیروهای دشمن و کوچ دشوار شهر به شهر تا رسیدن به شام و سپس به مدینه.
7 - تغییر ماهیت اسارت و تبدیل آن به آزادسازی انسان ها و بیدارگری اهان بخش بودند و ذهنیت مردم را نیز از اسیران جنگی متحول ساختند.
8 - عمق بخشیدن به بعد تراژدیک حادثه، که عاطفی صحنه های پس از عاشورا و بسیج عواطف به نفع جبهه حق. گریستن و سوگواری های اهل بیت (علیه السلام)، گریاندن مردم کوفه و شام با سخنرانی هایشان، از عوامل این عمق بخشی به بعد عاطفی حماسه عاشورا بود.
9 - مراعات حدود الهی و عفاف و متانت یک زن مسلمان و متعهد، حتی در شرایط اسارت و زیر سلطه سربازان دشمن.
مشارکت در جهاد
بررسی همه موارد و شواهد این حضور، به طول می انجامد، بعنوان نمونه به چند صحنه اشاره می شود، تا روشنگر این بعد باشد، آن هم از بانوان غیر اهل بیت عصمت.
طوعه
وقتی حضرت مسلم به نمایندگی از سوی امام حسین (علیه السلام) به کوفه اعزام شد و هزاران نفر با او بیعت کردند، با آمدن ابن زیاد به کوفه و دگرگون شدن اوضاع، مردم نیز دور مسلم بن عقیل را خالی کردند و او تنها و غریب و سرگردان در شهر کوفه می گشت و پناه و مامنی نداشت.طوعه زنی فداکار بود که وقتی مسلم را شناخت، با آنکه شهر پر آشوب بود، او را به خانه خویش راه داد و پذیرایی کرد و با این عمل مخاطره آمیز و شجاعانه، وفاداری خویش را به امام حسین (علیه السلام) و نماینده او نشان داد.(568)
درها همه بسته بود، در قحطی مرد - فریاد نشسته بود، در قحطی مرد
یک زن، شب کوچه های بن بست غریب - مردانه شکسته بود، در قحطی مرد(569)
و در یک مرحله، خانه آن زن، میدان رزم مسلم با مهاجمان کفی شد و سرانجام از خانه طوعه بیرون آمد و در میدانگاه با آن سپاه مهاجم جنگید.(570)
همسر زهیر
وقتی سیدالشهدا (علیه السلام) در راه کربلا به زهیر بن قین برخورد و قاصدی به طرف خیمه او فرستاد، ابتدا زهیر نمی خواست اجابت کند و بی میلی نشان داد. ولی همسرش او را تشویق کرد که نزد امام رود و ببیند که پسر پیامبر چه می گوید و با او چه کار دارد؟ همین رفتن بود که زهیر را حسینی ساخت و به امام پیوست.(571) همسرش نیز همراه او آمد و همراه و همسفر زینب و اهل بیت امام شد. اگر تشویق و تحریک همسر زهیر دلهم بنت عمرو نبود، شاید زهیر توفیق پیوستن به جناح حق و نیل به فوز شهادت در عاشورا را نمی یافت!
ام وهب
ام وهب، همسر عبدالله بن عمیر کلبی بود و در کوفه می زیست. وقتی شوهرش تصمیم گرفت برای سیدالشهدا (علیه السلام) شبانه از کوفه به کربلا برود، اصرار کرد تا او را نیز همراه خویش ببرد. آنان شبانه به یاران امام پیوستند. روز عاشورا وقتی شوهرش به میدان رفت، او نیز چوبی به دست گرفت و عازم میدان شد، اما سیدالشهدا (علیه السلام) جلوی او را گرفت و فرمود: بر زنان جهاد نیست. پس از آنکه شوهرش به شهادت رسید، خود را به معرکه رساند و به پاک کردن خون از چهره او پرداخت. شمر غلام خود را فرستاد. آن غلام، باگرزی که بر سر آن بانوی رسید کوبید، او را هم شهید کرد.(572)
فرزند ام وهب نیز در عاشورا به شهادت رسید. مادرش روز عاشورا از مشوقان او بود تا به جانبازی و فداکاری بپردازد. وقتی وهب (پسر او) پس از مقداری جنگیدن، نزد مادر برگشت و گفت: آیا راضی شدی؟ مادرش گفت: وقتی راضی می شوم که در رکاب حسین (علیه السلام) به شهادت برسی. دوباره رفت و جنگید تا شهید شد. ام وهب، اولین زنی بود که از سپاه حسین بن علی (علیه السلام) به شهادت رسید(573) و تنها زن شهید در کربلا بود.
مادر عمرو بن جناده
کم سن و سال ترین شهید کربلا از یاران امام، عمربن جناده یازده ساله بود. پدرش در حمله اول شهید شد. خودش خدمت امام حسین (علیه السلام) آمد و اجازه میدان طلبید. امام اجازه نمی داد و او اصرار می کرد. امام مراعات حال مادرش را می کرد. ولی او گفت: ان امی امرتنی(574)، مادرم دستور داده است که به میدان بروم و لباس رزم بر من پوشانده است.
علاوه بر اینکه مادرش (بحریه بنت مسعود خزرجی) مشوق او برای جهاد و شهادت بود، پس از شهادت نیز با روحیه ای بزرگ با این مساله برخورد کرد. سپاه دشمن سر او را به طرف سپاه امام حسین (علیه السلام) افکندند. مادرش آن سر مطهر را برداشت و خطاب به آن می گفت: چه نیکو جهاد کردی پسرم! ای شادی قلبم، ای نور چشمم! سپس سر را پرتاب کرد و با آن کسی را کشت، آنگاه چوبه خیمه را برداشت و حمله کرد که به وسیله آن بجنگد. امام حسین (علیه السلام) مانع شد و او را به خیمه زنان برگرداند.(575)
همسر مسلم بن عوسجه
ام خلف، همسر مسلم بن عوسجه از زنان برجسته شیعه بود که در کربلا حضور داشت و از یاران سیدالشهدا (علیه السلام) بود. وقتی همسرش مسلم شهید شد، پسرش خلف آماده نبرد شد. امام از او خواست که به مراقبت از مادرش بپردازد، اما مادرش او را به جهاد در راه یاری امام تشویق کرد و گفت: جز با یاری پسر پیغمبر، از تو راضی نخواهم شد. خلف به میدان شتافت و پس از جنگی نمایان به شهادت رسید. وقتی سر او را به طرف مادرش پرتاب کردند، شجاعانه سر را برداشت و بوسید و گریست.(576)
او نیز، هم در تشویق فرزند به مبارزه در راه یاری دین و هم برخورد مناسب و شایسته با شهادت جوانش، الهام بخش مادران شهید است که از تقدیم فرزندان خود برای یاری اسلام، مضایقه ندارند.
پای بندی به حجاب و عفاف
از جلوه های بارز حضور زنان در حماسه عاشورا، تعهد و پای بندی آنان به حرمت ها و احکام الله و مراعات مسائل حجاب و عفاف است.
حضوری این چنین، نشان می دهد که مشارکت زن در عرصه های مبارزات و دفاع از حق، منافاتی با فعالیت های بیرون از خانه ندارد، به شرط آنکه حریم عفاف و حدود الهی رعایت شود و متانت لازم مراعات گردد.
اهل بیت امام حسین (علیه السلام) در سفر کربلا، منادی این متانت و عفاف بودند، هر چند سپاه کوفه به حریم آنان بی حرمتی کردند و در دوران اسارت، آنان را در مضیقه وسایل پوشش قرار دادند، دلیل دیگری بر اهمیت و قداست حفظ حجاب و عفاف، حتی در بدترین شرایط اجتماعی و مضیقه های تحمیلی است. به چند نمونه اشاره می شود:
ام کلثوم دختر امیر المومنین (علیه السلام) که زنی با فصاحت و بلیغ و سخنور بود و در مدت اسارت پیوسته با سخنانش ستم را افشا می کرد، وقتی کاروان اسرا را به کوفه وارد کردند، در جمع انبوه حاضران به سخن پرداخت و آنان را به خاطر سستی و کوتاهی در یاری کردن امام حسین (علیه السلام) نکوهش کرد. در بدو ورود به کوفه، مردم به تماشای آنان گرد آمده بودند. ام کلثوم بر سر آنان فریاد کشید:
یا اهل الکوفه! اما تستحیون من الله و رسوله آن تنظروا الی حرم النبی؟(577)
ای مردم کوفه! آیا از خدا و رسول شرم نمی کنید از این که به حرم و دودمان پیامبر نگاه می کنید؟
پس از آنکه اوضاع کوفه در پی سخنرانی های حضرت زینب و ام کلثوم، بحرانی شد و بیم خطر می رفت، ابن زیاد دستور داد آنان را در آنان را در یکی از خانه های همسایه مسجد حبس کنند و مامورانی را هم بر آنان گماشت. مردم هم که آشفته حال و پریشان حال و پریشان جمع شده بودند و عده ای می گریستند، حضرت زینب (علیها السلام) با صدای بلند فریاد زد: جز کنیز با ام ولد، کسی بر ما وارد نشود، آنان نیز همچون ما اسیر شده اند(578) (و رنج اسارت را می شناسند). این کار، هم برای رعایت حریم عصمت و دوری چشم نامحرمان از ذریه پیامبر و دختران امام حسین (علیه السلام) بود، هم جلب عواطف آنان که با سختی های اسیران آشناتر بودند و نسبت به بازماندگان شهدا، خوشرفتاری می کردند.
در سخنرانی های حضرت زینب، ام کلثوم و فاطمه بنت الحسین، عمدتا هتک حرمت اهل بیت (علیه السلام) مطرح شده و به نحوه رفتار والی و ماموران با حرم و حریم پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، انتقاد شده است.
هنگام ورود اهل بیت (علیه السلام) به شام نیز، ام کلثوم، شمر را طلبید و از او خواست که آنان را از دروازه ای وارد کنند که اجتماع کمتری باشد و سرهای مطهر شهدا را دورتر وارد کنند که اجتماع کمتری باشد و سرهای مطهر شهدا را دورتر نگهدارند تا مردم به تماشای آنها پرداخته، کمتر به چهره اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نگاه کنند. شمر، به لحاظ بی دینی و خباثت ذاتی دقیقا برعکس خواسته او عمل کرد و اسیران را از دروازه ساعات وارد دمشق کرد.(579)
چنین نکته ای از زبان سکینه نیز نقل شده است. سهل بن سعد وقتی اسیران را شناخت که از دودمان پیامبرند، جلو رفت و از یکی از آنان پرسید: تو کیستی؟ گفت: سکینه، دختر امام حسین (علیه السلام) پرسید: آیا کاری و حاجتی داری، من سهل، صحابی جدت رسول خدایم. سکینه فرمود: به نیزه داری که این سر را می برد، بگو جلوتر از ما حرکت کند تا مردم به نگاه کردن آن مشغول شوند و به حرم رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) چشم ندوزند. سهل بسرعت رفت و چهارصد درهم به نیزه دار داد، او هم سر مطهر را از زنان دوربرد.(580)
نمونه بارزتر اعتراض به این هتک حرمت و دفاع از حجاب، در سخنان حضرت زینب (علیها السلام) بود. آن حضرت در خطابه پرشور و افشاگرانه ای که در کاخ یزید ایراد کرد، فرمود:
... ای یزید! آیا پنداشتی همین که ما را همچون اسیران به این شهر و آن شهر کشاندی، برای ما خواری است و برای تو کرامت است؟ ... ای زاده آزادشدگان فتح مکه! آیا این از عدالت است که همسران و کنیزان خودت را در پشت پرده ها قرار داده ای، ولی دختران رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را به عنوان اسیر، روانه کرده ای، پرده های حرمت آنان را دریده، چهره هایشان را آشکار ساخته و زیر سلطه دشمنان از شهری به شهری می گردانی، آن گونه که مردم شهرها و آبادی ها و قلعه ها و بیابان ها به آنان می نگرند و دور و نزدیک، چهره آنان را تماشا می کنند؟...(581)
اینگونه انتقادها از هتک حرمت حکومت یزید نسبت به حریم عفاف و حجاب، نوعی از ارزش های دینی و شوون مقدسات و حریم حرمتهای الهی است که از زبان اسرای اهل بیت شنیده می شد.
زنان پاکدامن و شجاع ایران اسلامی، در تبعیت از این اسوه ها، هم در صحنه مبارزات و راهپیمایی ها و تظاهرات ضد طاغوت حضور فعال داشتند، هم حضور سیاسی و اجتماعی خود را همراه با حفظ متانت و حجاب داشتند؛ درسی که از عاشورا آموخته بودند و پیامی که عاشورا به زنان جهان، برای همیشه و همه جا دارد.
شهید پروری
از نمونه هایی که نقل شد، همچون مادر وهب، مادر عمروبن جناده، ام خلف و ... بر می آید که زن مسلمان نمونه، نه تنها از شهادت جوان خویش در راه عقیده و دین خدا روی برنمی تابد، بلکه مشوقی برای اینگونه مجاهدات و جانفشانی هاست و پسر را به جنگیدن و شهادت در راه امام حق، ترغیب می کند.
تربیت نسلی شهادت طلب و جان نثار، پیام عاشورا به همه مادران است. در مورد حضرت زینب نیز که دو پسرش عون و محمد در کربلا به شهادت رسیدند، جلوه دیگری از شهید پروری مادران متعهد را می بینیم. حضرت زینب، هم دختر شهید بود، هم خواهر شهید، هم مادر شهید، هم عمه شهید. صبر و مقاومت او در برابر شهادت ها بود که او را قهرمان صبر ساخت.
در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، مادران و خواهران شهدا، همچنین همسران جوان شهیدان جبهه، برترین الگوهای ایمان و صبوری و افتخار به شهادت را از عاشورای حسینی و اهل بیت (علیه السلام) آن حضرت گرفتند. امام امت درباره بانوان رشید و دلاور ایران اسلامی فرموده است:
زنان در عصر ما ثابت کردند که در مجاهده، همدوش مردان بلکه مقدم بر آنانند.
شما خواهران عزیز و شجاع، دوشادوش مردان پیروزی را برای اسلام بیمه کردید.
بانوان عزیز ما اسباب این شدند که مردان هم جرات و شجاعت پیدا کنند.
من هر وقت بانوان محترم را می بینم که با عزم و اراده قاطع، در راه هدف حاظر به همه طور زحمت، بلکه شهادت هستند، مطمئن می شوم که این راه به پیروزی منتهی می شود.(582)
مروری به اظهارات مادران شهدا که درباره قربانیان خودشان به آستان اسلام و انقلاب داشته و دارند، نشان دهنده عمق تاثیرپذیری آنان از حرکت های الگویی زنان حاضر در نهضت کربلا است.
میراث داری، نگهبانی از خط و خون شهدا حتی با حجاب خویش تبیین اهداف و آرمان های شهیدان، صبر بر شهادت و بلا در راه خدا، همه و همه درس هایی است که بانوان ما از کربلا آموخته اند.
پیام عاشورا به بانوان، دعوت آنان به شناخت و انجام رسالت سیاسی خویش است، و پشتیبانی از مبارزه شهیدان تلاش اجتماعی همراه با عفاف و پاکدامنی، شهید پروری و تربیت نسلی شهادت طلب، تبلیغ و تبیین مرام و اهداف شهیدان، صبر و شهادت عزیزان.
همچنان که تاکنون چنین بوده است، تا آخر نیز همین درس ها و پیام ها جاودانه خواهد ماند.
أن شاء الله
منابع
567) زندگانی سیدالشهدا، عمادزاده، ج 2، ص 124.
568) الکامل، ابن اثیر، ج 2، ص 541.
569) محمد رضا سنگری.
570) ارشاد، شیخ مفید، ج 2، ص 58.
571) مقتل الحسین، مقرم، ص 208.
572) اعیان الشیعه، ج 3، ص 482، انصارالحسین، ص 61.
573) بحارالانوار، ج 45، ص 17.
574) انصار الحسین، ص 86.
575) تنقیح المقال، مامقانی، ج 2، ص 327.
576) ریاحین الشریعه، ج 3، ص 305.
577) مقتل الحسین، مقرم، ص 400.
578) همان، ص 424.
579) اعیان الشیعه، ج 3، ص 485.
580) حیاه الامام الحسین بن علی، ج 3، ص 370.
581) حیاه الامام الحسین ابن علی، ج 3، ص 378 امن العدل یابن الطبقاء تخدیرک حرائرک و امائک وسوقک بنات رسول الله سبایا قد هتکت ستورهم و ابدیت وجوههن تحدوهین الاعداء من بلد الی بلد و یستشرفهن اهل المناهل و المعاقل و یتصفح وجوههن القریب و البعید.
582) جملات فوق از کتاب کلمات قصار، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص 207 و 208 است.
فهرست مطالب
پیام به بانوان
حضور سیاسی زنان در جامعه
مشارکت در جهاد
طوعه
همسر زهیر
ام وهب
مادر عمرو بن جناده
همسر مسلم بن عوسجه
پای بندی به حجاب و عفاف
شهید پروری
